Γράφει ο Ηλίας Α. Αθανασιάδης
Επικοινωνιολόγος, MA University of Leicester UK, υπ. Διδάκτωρ του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών
Στην αυγή της νέας χιλιετίας, οι μετασχηματισμοί που συντελούνται στο παγκοσμιοποιημένο πεδίο της επικοινωνίας είναι αναμφίβολα εντυπωσιακοί. Η ραγδαία τεχνολογική πρόοδος έχει επιφέρει δομικές μεταβολές στην επικοινωνιακή διαδικασία αναδεικνύοντας την ευκαιρία για μεγαλύτερη αμφιδρομικότητα και επανανοηματοδοτώντας την άλλοτε μονοδραστική σχέση ανάμεσα στα ΜΜΕ και στο κατακερματισμένο, πλέον, κοινό που απευθύνονται.
Ειδικότερα, στο Διαδίκτυο ο κάθε χρήστης μπορεί να αναρτά ή να «ανεβάζει» ανώνυμα και/ή μη, ανεμπόδιστα και με ευκολία το δικό του περιεχόμενο εκεί όπου υπάρχει μεγαλύτερη ελευθερία και μικρότερος έλεγχος -λόγω, φυσικά, της μη ύπαρξης των συμβατικών δομών και πυλωρών (gatekeepers) που χαρακτηρίζουν τα παραδοσιακά ΜΜΕ. Είναι αξιοσημείωτο ότι η ταχύτατη διείσδυση του νέου Διαδικτύου (Web 2.0) σε συνδυασμό με την ευρύτερη τεχνολογική σύγκλιση μεταξύ τηλεπικοινωνιών - πληροφορικής οδηγεί αναπόφευκτα στην αλλαγή και του τρόπου αντίληψης και άσκησης του δημοσιογραφικού επαγγέλματος. Η λεγόμενη «συνεργατική δημοσιογραφία» ή «δημοσιογραφία του πολίτη», λόγου χάρη, δίνει τη δυνατότητα στους χρήστες να συνδιαμορφώνουν ή να δημιουργούν οι ίδιοι την ατζέντα εστιάζοντας σε ζητήματα που ενδεχομένως δεν θα είχαν γίνει γνωστά με άλλο τρόπο συμπληρώνοντας έτσι -και συχνά ως ένα βαθμό «ελέγχοντας»- το καθιερωμένο σύστημα διαμεσολάβησης των ΜΜΕ…
Στη σύγχρονη ψηφιακή εποχή το πιο διαδεδομένο, όσον αφορά στον αριθμό χρηστών, είδος «περιεχομένου δημιουργημένου από χρήστες» (user-created content) είναι τα διαδικτυακά ημερολόγια ή ιστολόγια (blogs) ο αριθμός των οποίων υπολογίζεται παγκοσμίως σε 100.000.000 και πλέον! Οι δυνητικές κοινότητες των bloggers σταδιακά αποκτούν μεγαλύτερη ορατότητα και αξία. Δεν είναι πια λοιπόν οι δημοσιογράφοι των μεγάλων οργανισμών ΜΜΕ οι μόνοι καθοδηγητές-διαμορφωτές της κοινής γνώμης αλλά και οι διάφοροι ερασιτέχνες και μη bloggers του κυβερνοχώρου που αποκτούν ρόλο στο επικοινωνιακό γίγνεσθαι. Συνεπώς, καθίσταται σαφές ότι η σύγχρονη δημοσιογραφία περνάει σε ένα κρίσιμο στάδιο στο οποίο τα «νέα μέσα» επιβάλλουν βαθμιαία τη λογική και τους κανόνες τους στις δημοσιογραφικές πρακτικές και διαδικασίες. Με τις νέες τάσεις εξατομίκευσης και αποκέντρωσης που παρατηρούνται στο χώρο της μαζικής επικοινωνίας οι συμβατικές μορφές διαμεσολάβησης των δημοσιογράφων αποδομούνται και έτσι εντοπίζεται μια αναδιάταξη της ισορροπίας ισχύος μεταξύ πολιτών - ΜΜΕ.
Τα ιστολόγια σταδιακά αναδεικνύονται σε σημαντικό πεδίο επικοινωνίας και διακίνησης ιδεών αλλά και κατάλληλο εργαλείο προπαγάνδας. Συνήθως η ανωνυμία αρκετών bloggers δημιουργεί τις προϋποθέσεις να εκφραστούν απόψεις, να μεταδοθούν πληροφορίες που δεν θα υπήρχαν πολλές πιθανότητες να δημοσιοποιηθούν -χωρίς συνέπειες τουλάχιστον- από τα παραδοσιακά ΜΜΕ. Άλλωστε, στη σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα, οποιοσδήποτε μπορεί να εκθέσει και να εκτεθεί οπουδήποτε αλλά και σε ένα απεριόριστο αριθμό ατόμων πολύ εύκολα συχνά δε ακόμη και σε πραγματικό χρόνο (real time).
Υπό αυτή την έννοια, ο κίνδυνος διασποράς ψευδών ειδήσεων, παραπληροφόρησης και κατασκευής σκανδάλων -που ενδεχομένως θα αναπαραχθούν και από τα συμβατικά ΜΜΕ- είναι υπαρκτός σε ένα ούτως ή άλλως από τη φύση του δυναμικό νέο μέσο επικοινωνίας που χαρακτηρίζεται από μια διαφορετική δομή πιο ελεύθερη και σαφώς λιγότερο ελεγχόμενη∙ αλλιώς ειπωμένο, αυτό που αποτελεί και το συγκριτικό πλεονέκτημα των ιστολογίων αντισταθμίζεται από τη συχνή έλλειψη εγκυρότητας των πληροφοριών και τη μη διασταύρωση των όσων γράφονται σε αυτά -κάτι που παρατηρείται όμως, ώς ένα βαθμό, γενικά και στα εμπορικά πλέον ΜΜΕ και κυρίως στην ταμπλόιντ δημοσιογραφία. Σε αυτό το πλαίσιο αναφοράς ένα από τα σημαντικότερα ζητήματα που έχουν γενικά ανακύψει είναι το πόσο αποτελεσματική αλλά και εφικτή θα ήταν η επιβολή περαιτέρω κανόνων και νομικών ρυθμίσεων σε ένα τόσο «αυτόνομο» και πολυδιάστατο μέσο επικοινωνίας.
Στην Ελλάδα σε μια μικρή -όσον αφορά στον αριθμό των έντυπων και ηλεκτρονικών μέσων επικοινωνίας και το σύνολο της διαφημιστικής πίτας- αγορά με χρόνιες στρεβλώσεις ο ανελέητος ανταγωνισμός στο χώρο των ιδιωτικών ΜΜΕ οδηγεί συχνά σε δημοσιογραφικές εκτροπές και φαινόμενα μη τήρησης της δεοντολογίας, προσβολής των ατομικών δικαιωμάτων -παρά την ύπαρξη επαρκούς θεσμικού πλαισίου. Με τα ΜΜΕ σε ένα μόνιμο «ηθικό πανικό», υπαγορευμένο από τη λογική του κέρδους, δεν αποτελεί έκπληξη ότι σε αυτό το εσωστρεφές επικοινωνιακό σύστημα όπου η σκανδαλοθηρία, ο κιτρινισμός και το κουτσομπολιό αποτελούν ισχυρές τάσεις, είναι αναμενόμενο τα ίδια σχεδόν προβλήματα που ταλανίζουν το χώρο των συμβατικών μέσων επικοινωνίας με την εξάπλωση της παραδημοσιογραφίας να αποκτούν μεγαλύτερη δυναμική στα ιστολόγια όπου υπάρχει και η δυνατότητα αλλά και η κουλτούρα της ανωνυμίας. Κοντολογίς, οι συχνές δημοσιογραφικές υπερβολές και γενικότερα οι παθογένειες που χαρακτηρίζουν το σύνολο των εμπορικών ΜΜΕ είναι φυσικό να αντανακλώνται και σε αυτό το νέο και αχανές πεδίο όπως είναι η κυβερνοσφαίρα. Έχουμε, δηλαδή, απλά μια μεταφορά και εφαρμογή ενός ήδη υπάρχοντος δημοσιογραφικού «προτύπου» σε νέο τεχνολογικό πλαίσιο.
Η δημοσιογραφική ευθύνη είναι μεγάλη και το εάν το blogging θα αποτελέσει μια πραγματική ευκαιρία για την ίδια τη δημοσιογραφία θα διαπιστωθεί μακροπρόθεσμα. Ένα από τα κρίσιμα ζητήματα που εγείρονται για το μέλλον είναι το κατά πόσο το blogging θα εξελιχθεί σε ουσιαστική πρόκληση για την κλασική δημοσιογραφία, πώς, δηλαδή, θα μπορέσει αυτή να αντιμετωπίσει τις αδυναμίες της. Ένα άλλο ερώτημα που τίθεται είναι σε ποιο βαθμό οι δημοσιογραφικοί οργανισμοί θα επαναπροσδιορίσουν ιεραρχήσεις, προτεραιότητες και πρακτικές και σε ποιο βαθμό η αναδυόμενη πίεση από τους bloggers θα συνεισφέρει σε αυτές τις αλλαγές. Σε βάθος χρόνου θα αποδειχθεί εάν και κατά πόσο με την «αμφισβήτηση» των παραδοσιακών ΜΜΕ από τα ιστολόγια βελτιωθεί η ίδια η ποιότητα της δημοσιογραφίας ή η παραπληροφόρηση υποστηριζόμενη από την ανωνυμία οδηγήσει στην αποδυνάμωση του ίδιου του μέσου -όσον αφορά στον ενημερωτικό του ρόλο. Στη συζήτηση αυτή μια άλλη άποψη, φυσικά, που καταγράφεται είναι ότι η παραδοσιακή δημοσιογραφία και τα ιστολόγια αλληλοσυμπληρώνονται σε επίπεδο περιεχομένου.
Σε γενικές γραμμές, στo ελληνικό επικοινωνιακό πεδίο με τις γνωστές διαρθρωτικές αγκυλώσεις το ζητούμενο στη σύγκρουση εξίσου σημαντικών θεμελιωδών δικαιωμάτων πρέπει να είναι οι νηφάλιες σταθμίσεις, οι οποίες, όμως, δεν είναι συχνά ο κανόνας στην ελληνική κοινωνική πραγματικότητα. Σαφώς δεν πρέπει να περιορίζεται η ελευθερία της έκφρασης αλλά, ωστόσο, θα πρέπει να υπάρχει η δυνατότητα εντοπισμού του υπεύθυνου εφόσον σε περιεχόμενο που δημοσιεύεται στα ιστολόγια υπάρχουν στοιχεία αξιόποινης πράξης. Οι διαχειριστές (administrators) των ιστολογίων, πάντως, διαθέτουν τρόπους να αντιμετωπίσουν, για παράδειγμα, τα trolls -τους ανώνυμους υβριστές δηλαδή- διαγράφοντας σχόλια επισκεπτών ακόμη και πριν αυτά εκθέσουν το ιστολόγιο σε νομικό κίνδυνο. Σημειώνεται, επίσης, ότι οι διαχειριστές έχουν ως ένα βαθμό τη δυνατότητα να μαθαίνουν τη διαδικτυακή ταυτότητα (ΙΡ) κάθε χρήστη που αφήνει κάποιο σχόλιο στο ιστολόγιο… Είναι δύσκολο σίγουρα να επιβάλουμε την ορθή διαδικτυακή συμπεριφορά αλλά σίγουρα μπορούμε να την ενθαρρύνουμε. Αναμφίβολα, στο Διαδίκτυο πρέπει με την κατάλληλη εκπαίδευση να αναπτυχθεί μια κουλτούρα ηθικής και σεβασμού στη δεοντολογία.
Οι σύγχρονες δημοκρατικές κοινωνίες για την προστασία έννομων αγαθών σαφώς και πρέπει να μεριμνούν λαμβάνοντας μέτρα για την πρόληψη και την καταστολή του ηλεκτρονικού εγκλήματος. Ειδικότερα, ο νομικός περιορισμός της ανωνυμίας και ο διαχωρισμός σε ενημερωτικά και μη blogs είναι ένα σύνθετο και περίπλοκο ζήτημα στην εξέταση του οποίου πρέπει πάντα να λαμβάνονται υπόψη τα θεμελιώδη δικαιώματα όπως αυτό της πληροφοριακής αυτοδιάθεσης του ατόμου, η προστασία των προσωπικών δεδομένων και το δικαίωμα στην ηλεκτρονική επικοινωνία. Το βέβαιο είναι, πάντως, ότι χρειάζεται ενίσχυση της ευκολίας και της αμεσότητας στην προστασία εκείνου του οποίου τα δικαιώματα παραβιάζονται. Υπό ένα γενικότερο, δε, πρίσμα, για να μειωθεί η τεχνοφοβία χρειάζεται να ενημερωθούν περισσότερο οι πολίτες για θέματα πρόληψης αλλά και αντιμετώπισης των ψηφιακών κινδύνων και απειλών. Συμπερασματικά, είναι σαφές ότι στις κοινωνίες του 21ου αιώνα ο «αλφαβητισμός στα νέα μέσα», η σύγχρονη, δηλαδή, αγωγή των ΜΜΕ αλλά και παράλληλα η αποτροπή δημιουργίας ψηφιακού χάσματος είναι αναγκαία για την αναζωογόνηση της δημόσιας σφαίρας. Έτσι μόνο φαίνεται ότι τα «νέα μέσα» θα αποτελέσουν μια πραγματικά μεγάλη ευκαιρία για δημοκρατικότερη συμμετοχή στην «κοινωνία των πολιτών».
Πίσω στην αρχική σελίδα
